Ka ngjarje që i mbijetojnë kohës dhe ka krime që nuk shuhen kurrë. Historia e “Sarajevo Safari” është një prej plagëve më të errëta të ndërgjegjes sonë kolektive, një dëshmi e një poshtërimi njerëzor që sfidon çdo kuptim të moralit, çdo pritshmëri të logjikës dhe çdo ndjesi të humanizmit.
Në qendër të zhvillimeve të fundit, që kanë rikthyer këtë histori në mediat ndërkombëtare, qëndron edhe emri i presidentit serb Aleksandar Vuçiç, i cili sipas gazetarit investigativ kroat Domagoj Margetiq, ka qenë i pranishëm në një prej pozicioneve të snajperëve në Sarajevë në vitet 1992–1993, në periudhën kur fenomeni i “safarit njerëzor” dyshohet të ketë ndodhur. Vuçiçi i ka mohuar kategorikisht akuzat, duke deklaruar se në atë kohë punonte si gazetar dhe se pamjet që qarkullojnë janë keqinterpretuar. Megjithatë, hetimi penal i Milanos i ka marrë këto pretendime seriozisht, duke verifikuar çdo provë të dorëzuar nga Margetiq.
E kemi trajtuar këtë temë edhe kur u publikua dokumentari slloven në vitin 2022, por sot, me zhvillimet e reja, me hetime zyrtare dhe me emra të përfshirë në qendër të skandalit, historia merr përmasa të tjera, shumë më të rënda, shumë më të pakapërcyeshme.
Në thelbin e kësaj historie të tmerrshme qëndron një praktikë e paimagjinueshme: të pasur nga Italia, Rusia, SHBA, Franca, Gjermania e Britania udhëtonin drejt Bosnjës për “safari njerëzore”, ku paguanin shuma të mëdha parash për të qëlluar me snajper mbi civilë boshnjakë. Sipas hetimeve që po zhvillohen në Milano, disa prej tyre udhëtonin nga Trieste për në Beograd, prej nga milicitë serbo-boshnjake i shoqëronin drejt kodrave të Sarajevës. Aty, mbi qytetin e rrethuar, vendosej çmimi i jetës. Një njeri. Një nënë. Një prind. Një fëmijë. Dhe për një fëmijë, sipas dëshmive, çmimi ishte më i larti.
Rrethimi i Sarajevës zgjati 44 muaj, më i gjati në historinë moderne, më i gjatë edhe se rrethimi nazist i Leningradit. Mbi 11.000 civilë u vranë, prej të cilëve 1.600 fëmijë. Një në dhjetë fëmijë u vra nga snajperët. Fëmijë që vraponin nëpër rrugë, që luanin, që kërkonin bukë, që mbanin duart e nënave të tyre. Për ta, dikush kishte paguar para. Dhe dikush shtinte mbi ta.
Në vitet 1990, gazetarët e “Oslobodjenje” alarmonin publikun për fenomenin makabër, por bota nuk reagoi. Më pas, shërbimi sekret italian SISMI informoi se të paktën pesë italianë ndodheshin në kodrat rreth Sarajevës për të qëlluar civilë. Një serb i arrestuar deklaroi se kishte shoqëruar të huajt nga Beogradi në pozicionet e snajperëve. Dëshmi të shumta flasin për një rrjet të tërë “turizmi lufte”. Por vitet kaluan dhe çështja ra në heshtje.
Deri tani.
Historia shpërtheu përsëri pas kallëzimit të gazetarit investigativ kroat Domagoj Margetiq, i cili i ka dorëzuar Prokurorisë së Milanos prova, fotografi, video, dëshmi dhe materiale të tjera që, sipas tij, lidhin presidentin serb Aleksandar Vuçiç me pozicionet e snajperëve në Sarajevë në vitet 1992–1993. Ai pretendon se Vuçiçi ishte pjesë e një formacioni paramilitar të Partisë Radikale Serbe dhe se ka qenë i pranishëm tek Varrezat Hebraike, një nga pikat kryesore të snajperëve serbë.
Në qarkullim janë dy video të viteve ’90: njëra e tregon atë në një automjet ku është vendosur një kafkë njeriu me helmetë të OKB-së. Tjetra interpretohet nga disa si moment kur ai mban një pushkë snajperi. Vuçiçi i mohon kategorikisht akuzat, herë duke thënë se ishte gazetar dhe se objekti ishte “një tripod kamere” e herë se ishte “një çadër”. Zëdhënësja e tij i quan akuzat “dezinformim politik”.
Por Prokuroria e Milanos nuk po heton politikë. Po heton vrasje me paramendim, të rënduara nga mizoria dhe motivet e ulëta. Po heton nëse turistë të pasur, italianë, rusë, amerikanë, kanë paguar për të vrarë civilë, gra, burra, dhe fëmijë. Po heton se kush i çonte atje. Kush i udhëhiqte. Kush përfitonte. Kush ishte prezent. Kush mbante armë. Kush shënjestroi. Kush shtiu.
Kjo është një prej pikave më të ulëta ku ka rënë ndonjëherë qenia njerëzore, momenti kur jeta kthehet në një objekt argëtimi për një njeri të pasur nga një vend tjetër.
Gazetari boshnjak Dragan Bursaq thotë:
“Po, është e vërtetë. Të huaj të pasur vinin në Sarajevë dhe nga pozicionet serbe vrisnin njerëz. ‘Sarajevo Safari’ është dëshmia më morbide e pamëshirës njerëzore.”
Regjisori boshnjak Dino Mustafiq e përmblodhi në mënyrë të dhimbshme:
“Edhe nëse gjysma e kësaj është e vërtetë, është një aktakuzë ndaj vetë civilizimit që pa dhe heshti.”
Ku ishte bota atëherë?
Ku janë institucionet sot?
Si ka mundësi që Prokuroria e Bosnjës ka heshtur për 30 vite?
Si ka mundësi që kjo çështje të rikthehet vetëm falë këmbënguljes së disa gazetarëve, shkrimtarëve dhe hetuesve italianë?
Hetimi i Milanos ka forcën të rikthejë drejtësinë. Të nxjerrë emrat e atyre që kanë paguar për të vrarë fëmijë. Të sqarojë nëse Aleksandar Vuçiçi ka qenë apo jo pjesë e një prej momenteve më të errëta të historisë moderne. Të hapë dosje në disa vende njëkohësisht. Të vendosë para përgjegjësisë një krim që nuk duhet të harruar, që nuk duhet relativizuar, që nuk duhet normalizuar.
Dhe mbi të gjitha, të kujtojë se në Sarajevë, në ato muaj të gjatë terrori, jeta u bë mall tregu. U shit. U ble. U vra.
Kjo është pika ku historia dhe ndërgjegjja ndahen. Dhe në këtë pikë, nuk ka vend për harresë. Nuk ka vend për justifikim. Vetëm përballje.
