Nga Elira Kadriu, BIRN
Në Qendrën Spitalore Universitare “Nënë Tereza” në Tiranë çdo ditë shtrohen dhe dalin nga spitali me qindra pacientë, por ndryshe ndodh në një qendër të veçuar brenda rrethimit, ku 18 burra qëndrojnë aty prej më shumë se një dekade.
Qendra përbëhet nga dy godina të lyera me ngjyrë të kuqe dhe me grilat e mbyllura plotësisht dhe funksionon si një institucion i vetëm – edhe pse Ministria e Shëndetësisë i konsideron ato si dy shtëpi mbështetëse rezidenciale për të sëmurët kronikë të shëndetit mendor në Tiranë.
Banorët e shtëpisë mbështetëse janë të diagnostikuar me skizofreni – një ndër sëmundjet e rënda të shëndetit mendor. Ata qarkullojnë dhe ndërveprojnë lirshëm brenda ambienteve komode, por të pamjaftueshme për të adresuar nevojat në rritje për trajtimin e pacientëve kronikë të shëndetit mendor në Tiranë. Sipas drejtuesve të qendrës, gratë dhe vajzat me probleme të ngjashme janë të detyruar që t’i adresojnë drejt qyteteve të tjera të vendit.
Me një traditë të centralizuar në trajtimin e shëndetit mendor, Shqipëria po përpiqet me vështirësi gjatë viteve të fundit që të ulë numrin e shtretërve në spitalet psikiatrike dhe të shtoje shërbime alternative si qendrat komunitare apo shtëpitë mbështetëse për pacientët e vet.
E megjithatë, qendrat e tilla janë të pakëta në numër dhe funksionojnë në kushtet e kapaciteteve të mangëta dhe mungesës së mjekëve specialistë. Një grup tjetër i pacientëve me probleme të shëndetit mendor vazhdon të përballet me diskriminim teksa mbyllet brenda burgjeve përkundër rekomandimeve të organizatave të të drejtave të njeriut dhe Organizatës Botërore të Shëndetësisë.
Mjekët psikiatër i thanë BIRN se shërbimi i shëndetit mendor vazhdon të mbetet një ndër sektorët më problematikë të sistemit shëndetësor në Shqipëri.
“Zvogëlimi numrit të shtretërve dhe i ditëve në spitale psikiatrike duhet të shoqërohet me ngritjen e shërbimeve komunitare, me trajnimin e mjekëve të familjes,” thotë mjeku psikiatër Neli Demi duke nënkuptuar se kjo nuk është bërë. Në këto kushte, Neli mendon se shtohet “vetëm barra e familjarëve”.
Një mjek për 100 mijë banorë
Sistemi shëndetësor në Shqipëri ka katër spitale psikiatrike të vendosura në Elbasan, Vlorë, QSUNT dhe Shkodër me 600 shtretër në total. Sipas Ministrisë së Shëndetësisë, këto spitale patën së bashku 3056 shtrime gjatë vitit 2023 me një numër mesatar ditësh qëndrimi që varion nga 14 ditë në QSUT në 31 ditë në spitalin Psikiatrik të Elbasanit.
Shërbimi i Psikiatrisë në QSUT mban peshën më të madhe të shtrimeve me gati 60% të totalit, ndonëse disponon një numër të kufizuar prej 90 shtretërish.
Anita përfundoi në Shërbimin e Psikiatrisë në QSUNT në vitin 2017 pas një çrregullimi ciklotimik, por qëndroi më shkurt nga sa e lajmëruan. Ajo i tha BIRN shtatë vjet më pas se u shtrua në spital për shkak të tendencave vetëvrasëse, por u detyrua që të dilte nga spitale përpara kohe.
“Qëndrova dy javë nga tre javë që më lajmëruan fillimisht. Për shkak të mbimbushjes së spitalit, u desh që të nxirrnin pacientët që ishin rikuperuar më së shumti dhe isha njëra ndër to. Dola pa përfunduar të gjithë ciklin e duhur të kurimit,“ tregon ajo.
Shërbimet multidisiplinare të shëndetit mendor janë gjithashtu të mbingarkuara. Ato janë të përqendruara kryesisht në qytetet ku ndodhen edhe shërbimet spitalore të psikiatrisë, duke lënë të zbuluar një pjesë të madhe të territorit të vendit.
Ministria e Shëndetësisë i tha BIRN se aktualisht janë ngritur 10 qendra komunitare të shëndetit mendor dhe 14 shtëpi mbështetëse, të vendosura kryesisht në Tiranë, Elbasan, Vlorë, Korçë dhe Shkodër. Shërbime të tilla ofrohen gjithashtu në Kavajë, Berat dhe Gramsh.
Në Poliklinikën Qendrore të Tiranës ndodhet një nga qendrat më të mëdha komunitare të shëndetit mendor dhe dera e zyrës së mjekes psikiatre, Arjana Rreli nuk pushon së rëni. Kjo qendër mbulon një popullsi prej 400 mijë banorësh dhe ka vetëm 4 mjekë psikiatër.
“Mesatarisht kryej 40 vizita në ditë. Një psikiatër për 100 mijë banorë,” thotë Rreli.
Mjekja psikiatre shtoi gjithashtu se Tirana është një qytet me problematika të rënda të shëndetit mendor dhe ka nevojë për më shumë mjekë specialistë dhe rritje të shërbimeve. Megjithatë, psikiatria nuk është një degë që preferohet nga mjekët specializantë.
“Është një degë që nuk preferohet nga specializantët për t’u marrë, edhe pse për fatin e mirë ne si mjekë- psikiatër, jemi krahasimisht ata që ikim më pak atdheut,“ shtoi ajo.
Situata është e ngjashme edhe në qytetin e Vlorës në jug të vendit, ku në qendrën komunitare të shëndetit mendor shërben vetëm një mjek psikiatër.
Mjeku psikiatër i kësaj qendre, Stiljano Lepuri i tha BIRN se kishte bërë i vetëm 9400 vizita gjatë vitit të kaluar ose mesatarisht rreth 26 vizita në ditë.
“Mungesë kapacitete mjekësore kemi, sepse për shembull unë jam një mjek psikiatër që mbuloj të gjithë rrethin e Vlorës, imagjino çfarë ngarkese,” shtoi ai.
Edhe mjeku psikiatër, Neli Demi thekson se ulja e shtretërve në spitalet psikiatrike nuk është shoqëruar me ngritjen e shërbimeve të tjera, përfshirë edhe spitalet rajonale në trajtimin e shëndetit mendor.
“Mund të bëheshin paralelisht, të uleshin shtretërit në spitalin psikiatrikë dhe të viheshin shtretërit në spitalet rajonale, ky është dhe rekomandimi prej shumë vitesh nga Organizata Botërore e Shëndetësisë,“ sugjeron Neli Demi për BIRN.
Probleme kronike
Legjislacioni shqiptar u garanton personave që vuajnë nga çrregullime të shëndetit mendor trajtim të barabartë dhe pa diskriminim, në funksion të respektimit të integritetit fizik dhe dinjitetit njerëzor. E megjithatë, qeveritë shqiptare kanë dështuar prej dekadash që të sigurojnë një institucion mjekësor të posaçëm për personat me çrregullime të shëndetit mendor që kanë kryer një vepër penale dhe kanë një masë të mjekimit të detyruar nga gjykata.
Pas mbylljes së burgut famëkeq të Zaharisë në vitin 2021, personat me masën e mjekimit të detyruar janë shpërndarë mes burgut të Shën Kollit të Lezhë dhe atij të Drenovës në Korçë, por situata e tyre nuk ka ndryshuar.
“Problemi i institucionit të posaçëm është një problem kronik. Nuk ka pasur kurrë një institucion të posaçëm në terma teknikë, kryesisht kanë qenë institucione si i Zaharisë, që u mbyll, ose siç pretendohet që është burgu i Shën Kollit,“ thotë Demi për BIRN.
Mungesa e një institucioni të posaçëm lëndon dyfish familjarët e personave me probleme të shëndetit mendor, të cilët përfshihen në episode të dhunës në familje apo çështje të tjera penale.
Në vitin 2020 gjatë periudhës së pandemisë, nëna e Rominës përfundoi për një vit e gjysmë në institucionin e vuajtjes së dënimit “Ali Demi” në Tiranë për shkak se ushtroi dhunë ndaj familjarëve. Gruaja vuan prej 20 vitesh nga skizofrenia dhe vite më parë qëndronte me periudha të gjata në shërbimin e Psikiatrisë në QSUT.
“Me kalimin e kohës, po bëhej një luftë e madhe, sepse vetë shërbimi i Psikiatrisë në QSUNT refuzonte ta kuronte,” tregon e bija.
Romina shtoi gjithashtu se e kanë pasur të pamundur që të gjejnë një qendër rezidenciale për nënën e saj, e cila pas daljes nga burgu u rikthye në familje.
“Personat me probleme të shëndetit mendor që ushtrojnë dhunë në familje shkojnë kryesisht në burg, ndërkohë që duhet të shkojnë në qendra rezidenciale hospitalizuese, që mungojnë,“ shtoi ajo.
Episodet e përfshirjes së personave me probleme të shëndetit mendor në raste dhune në familje janë të shpeshta dhe një nga problemet kryesore me të cilat përballen strukturat e parandalimit të dhunës pranë pushtetit vendor. Mungesa e qendrave të specializuara për trajtimin e tyre rëndon gjithashtu mbi familjarët.
Ines Leskaj nga “Rrjeti Shqiptar i Fuqizimit të Grave” ngre shqetësimin se viktimat e dhunës me bazë gjinore, që vuajnë njëherazi nga probleme të shëndetit mendor nuk pranohen në strehëzat e zakonshme. Leskaj thotë se ato trajtohen si ajo shprehja e famshme “kujt t’ia lëmë topin”.
“Strehëza nuk mund ta mbajë absolutisht, pasi vë në rrezik jetën e grave të tjera. Gjoja e merr policia në dorëzim, por policia nuk ka ku ta mbajë dhe përfundon në rrugë,“ tha ajo.
Leskaj thekson se edhe qendrat komunitare të shëndetit mendor nuk ofrojnë zgjidhje afatgjata dhe të denja për sigurinë dhe cilësinë e jetës së këtyre personave.
“Vazhdojmë të mbetemi në të njëjtin problem, që nuk është problem i vogël, çështja e mbështetjes me buxhetin e nevojshëm përkatës për të ndjekur në afatgjatë shërbimet riintegruese që këta persona kanë nevojë,“ përfundoi ajo.
